İş Sağlığı ve Güvenliği Kişiye Yönelik Koruma Uygulamaları

İş sağlığı ve güvenliği yönünden korunma politikalarının belirlenmesinde, teknik ve kişiye yönelik korunma uygulamalarının etkin bir şekilde gerçekleştirilmesi önem arz etmektedir. Öncelikle teknik uygulamaların gerçekleştirilmesi söz konusu olup kişiye yönelik olanların da ayrıca tıbbi ve teknik boyutu bulunmaktadır.Kişiye yönelik sağlık muayeneleri, çalışma ortamında bulunan sağlığa zararlı etmenlerin çalışanlarda neden olabileceği hastalıkların tanısının konulması açısından büyük önem taşımaktadır.

İşyerinde gerçekleştirilen sağlık gözetimi programları; çalışanın korunması, eğitilmesi ve izlenmesini sağlamaktadır. Bu programlar; işe giriş muayeneleri, aralıklı kontrol muayeneleri, zararlı maddeler tarafından oluşturulan hastalığın erken belirtilerini ve derecesini belirlemek için spesifik testler, tıbbi tedavi ve kapsamlı bir kayıt sistemini içermektedir.

 

• Sağlık Muayeneleri

İşyerinde oluşan sağlık risklerine karşı koruma uygulamalarından kişiye yönelik koruma uygulamalarında; çalışanlara yapılan sağlık muayeneleri başta gelmektedir.

Sağlık muayenelerinin amaçlarını şu şekilde sıralamak mümkündür:

-Meslek hastalıkları ve iş kazalarını önleme

-İşle ilgili hastalıkları önleme

-Çalışma ortamındaki sağlık risklerinin diğer çalışanlara yayılımını önleme

-İşyerindeki tehlikeleri azaltma

-Sağlığı geliştirme

-Çevreyi geliştirme

Sağlık muayeneleri sonucunda aşağıda belirtilen değerlendirmeler yapılabilir:

• Meslek hastalıklarını yansıtma

• İşle ilgili sağlık etkilerini izleme

• İşe uyumu değerlendirme

• Çalışma ortamını geliştirmek için ölçümleri değerlendirme

• Genel hastalıkları yansıtma

• Sağlık eğitimi

16.12.2003 tarihli ve     sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “İşyeri Sağlık Birimleri ve İşyeri Hekimlerinin Görevleri ile Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin” 22inci maddesinde sıralanan “İşyeri hekiminin görevleri” arasında yapılması gereken sağlık muayeneleri de yerini almaktadır.

1. İşe Giriş Muayeneleri

Bir işyerinde çalışacakların işe alınmalarından önce işyeri hekimi tarafından sağlık muayenesinden geçirilmeleri, işe elverişli olanların ve olmayanların ayrılmaları iş sağlığı biliminin temel kurallarındandır.

İşe giriş muayenelerinin başarılı olması ve bir anlam taşıması için amacına uygun olarak yapılması önemli bir zorunluluktur.

İşe giriş muayeneleri çalışılacak iş türünün tüm özellikleri ve tüm olumsuz etkenler göz önünde tutularak bilinçli olarak yapılmalıdır.

İşçinin çalışacağı işyerinin tamamında veya işyerinin bir ünitesinde var olan tüm riskler dikkate alınıp, bu risklere yönelik klinik ve laboratuvar muayeneler yapılarak tamamlanan işe giriş muayene sonucuna göre işçi seçilerek işe yerleştirilmiş olur. İş-işçi uyumunun sağlanabilmesi  ve çalışma yaşamının insana uygun hale getirilmesi için; çalışma ortamının düzenlenmesi, uygun teknoloji seçilmesi ve işçi işe girmeden muayenesinin usulüne uygun olarak yapılması gerekmektedir.

İşe giriş muayenesinde çalışanın fizyolojik ve psikolojik yetenekleri  değerlendirilmelidir. Sağlık sakıncası olan madde ve etkenler dikkate alınmalıdır. Yetenekleri ölçüsünde uygun işçiye uygun işin sağlanması yönünde değerlendirme yapılmalı, özürlü veya kronik hastalığı olması nedeniyle mevcut işe uygun olmayan işçi yerleştirilmemeli, eğer sorun üretim biçiminden kaynaklanıyorsa uygun olmayan üretim biçimi değiştirilerek işçi işe yerleştirilmelidir.

Yapılan araştırmalar toplumun  yaklaşık %10’unun malul ve veya özürlü olduğunun göstermektedir. Özürlüleri koruyan ve  işe yerleştirilmeleri konusunda  zorunluluk getiren yasal düzenlemeler bulunsa da bu bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yeteneklerindeki engelleri nedeniyle çalışma gücünün en az yüzde 40’ından yoksun olduğu sağlık kurulu raporuyla belgelenenleri kapsamaktadır. Bu kapsama girmeyen özürlülerin ve kronik hastalığı bulunanların da işe yerleştirilmelerine özel bir önem verilmelidir.

Kronik hastaların yanlış yerlere yerleştirilmesi durumunda hastanın var olan şikayetleri meslek hastalığını taklit edebilir veya hastanın ağır bir klinik tablo ile karşımıza çıkması gibi istenmeyen durumları ortaya çıkartabilirler.

Bu nedenle işe giriş muayenesinde durum tespiti yapılarak her yerde çalıştırılması uygun olmayan engelliler ve kronik hastalığı olan risk grupları tespit edilmelidir. Yasa gereğince ağır ve tehlikeli işlerde çalışanlar, çocuk ve genç işçiler ile bazı durumlarda kadın işçilere işe girişte bir rapor düzenlenir.

Ağır ve tehlikeli işlerde çalışanlar için rapor düzenlenmesi zorunluluğu yasal düzenlemelerde belirtilmiştir (lş Yasası m. 86, Ağır ve Tehlikeli İşler Tüzüğü m.3, Kadın İşçilerin Sanayiye ait Gece Postalarında Çalıştırılması Hk. Tüzük m.5, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü m.59/8).

İş Yasası tüm çalışanlara işe giriş raporu verilmesini öngörmektedir . Ancak ağır ve tehlikeli olan ve olmayan işlerle ilgili raporların ayrı yönetmeliklerle açıklanması gerekmektedir. Tüm çalışanlar için düzenlenmesi gereken bu raporlar; İş Yasası’nın 89uncu maddesinde belirtilen yönetmelikler çıkartılmadığı için ağır ve tehlikeli işler kapsamında çalışmayanlara düzenlenmemektedir Ağır ve tehlikeli işler kapsamına girmeyen işlerde çalışacak işçiler için yapılacak işe giriş muayenesi ve işe giriş raporu ile ilgili belirsizlik netleşmemiştir .Bu alandaki yasal boşluk nedeniyle alanda gözlenen karmaşa herkesin kendi yorumu ile yaptığı uygulamalar şeklinde sürdürülmektedir.

Kimlik bilgileri ilgililer tarafından doldurulduktan sonra yönetmeliğin ekinde bulunan örneğe uygun bu rapor işçi ile birlikte işyeri hekimine gelir. İşyeri hekimi öz geçmiş, soy geçmiş ve anamnezden sonra fızik muayene yapar. Burada yapılması gereken o işyerindeki risk analizi sonucu belirlenen risklerle ilgili ek ve tamamlayıcı muayenelerin doğru belirlenmesi ve yaptırılmasıdır. Ayrıca sistemlerle ilgili tüm laboratuvar muayenelerini yapılması gerekmemektedir .

Sonuçta hekim bir karar vermek durumundadır. Çalışamaz kaydı koyabilir, geçici çalışılamayacağı durumlarda tedavi ile düzelebilecek durumları belirleyebilir. Çalışır ifadesi konulduğu durumlarda ise; işçinin işyerinin tamamında veya bir bölümünde çalışmasına izin verebilir. Bu kararı verirken önemli olan, çalışana ek laboratuvar muayenelerinin hangi risklere göre yapıldığının belirlenmesidir. İşyeri risklerinin tamamına uygun laboratuvar muayeneleri yapılmışsa işçi işyerinin tamamında çalışabilir .

-İşe giriş muayeneleri ile ilgili örnekler

Örnek 1: Yüksekte çalışanlara yapılacak işe giriş muayenesi

Yüksekte yapılan işler:

Yapı işleri, inşaat, yapı iskelesi, çelik yapı montaj, prefabrik yapı montaj, kule, köprü, tünel, metro, kuyu açma, baca, direkte çalışma, yüksekte temizlik işi (bina dış yüzeyi), gemi yapımı, iskele, liman, vinç operatörü vb işler .

Yüksekte yapılan işlerde çalışamayacaklar:

a) Kadınlar, 18 yaş altında olanlar, bedensel engelliler, (ATİT, ek cetvel)

b) Kronik hastalar; dolaşım sistemi hastalıkları (hipertansiyon, hipotansiyon, arterioskleroz, kalp ritm bozukluğu. kalp yetmezliği, geçirilmiş MI), böbrek hastalıkları, D.M., nörolojik hastalıklar (epilepsi), psikiyatrik hastalıklar .

c) Baş ve boyun travması geçirenler, ilaç, alkol ve uyuşturucu alışkanlığı olanlar, görme bozukluğu, vertigo semptomu olanlar.

Yüksekte çalışacak olanlara işe giriş muayenesi:

Oz geçmiş, soy geçmiş, fızik muayene, baş-vücut denge işlevinin muayenesi, görme ve işitme muayenesi.

Yüksekte çalışacak olanlara ek laboratuVar muayenesi:

EKG, metabolizma (kan şekeri), kreatinin, hemogram, tam idrar tetkiki, akciğer grafisi (toz riski varsa) ve odyometri testi (gürültü riski varsa) .

Yüksekte çalışacak olanlara aralıklı  kontrol muayeneleri:

a) İlk (erken) kontrol muayenesi: bedensel engelliler, kronik hastalar, yaşlılar

b) Periyodik muayeneler: yılda bir kez

Örnek 2: Gürültülü işlerde çalışanlara yapılacak işe giriş muayenesi:

Gürültülü işler:

Madencilik, taş ocakları, taş işleme, demir- meta1 sanayi, kerestecilik-marangozluk, tekstil-deri sanayi, yapı işleri, kağıt sanayi-matbaacılık vb

Gürültülü işlerde çalışması sakıncalı olanlar:

-500, 1000, 2000, 4000 Hz’lik frekanslarda kemik yolu iletiminde 10 dB’lik işitme kaybı,

-En az bir kulakta; lOOO-2000 Hz’de 30 dB, 3000 Hz’de 40 dB, 4000-6000 Hz’de 60 dB işitme kaybı,

-.Vestibuler baş dönmesi,

-İç kulağın toksik ve dolaşım bozukluğuna bağlı hasta1ıklar,

-İç kulak sağırlığı belirtileri,

-Otoskleroz operasyonu sonrası (işitme kaybı olmasa da),

-Dış kulakta tedaviye dirençli egzema, düzelmeyen orta kulak akıntısı,

-Akut enfeksiyonlar,

-Kulak koruyucusu takmaya engel kulak çevresi alerjik cilt reaksiyonu olanlar,

Gürültülü işlerde çalışanlara işe giriş muayenesi:

Oz geçmiş, soy geçmiş, fızik muayene, kulak muayenesi, işitme muayenesi, otoskopik muayene.

Gürültülü işlerde ça1ışanlara ek laboratuvar muayenesi: odyolojik muayeneler

Gürültülü işlerde çalışanlara aralıklı kontrol muayeneleri:

a) İlk (erken) kontrol muayeneleri: 1 yıl içinde

b) Periyodik muayeneler: 1-3 yıl aralıklarla

Örnek 3: Tozlu işlerde çalışanlara yapılacak işe giriş muayenesi:

Tozlu işler: Madencilik, taş ocakları, yapı işleri (bina, duvar, set, baraj, yol, tünel, metro, yıkım işleri), seramik-porselen, metal, cam, çimento, dokuma-tekstil, kağıt, lastik sanayi, termik santral, döküm işleri, vb.

Tozlu işlerde çalışması sakıncalı olanlar:

-Dolaşım sistemi hastalıkları (kalp yetmezliği, hipertansiyon)

-Solunum fonksiyonu bozuklukları, göğüs kafesi deformiteleri (solunumu zorlaştıran) kronik akciğer hastalıkları: bronşit, bronşial asthma, amfızem, plörit; fibrötik ve granülomatöz değişiklikler: Pnömokonyozlar, Tüberküloz geçirenler (aktif, inaktif).

-Aşırı şişmanlık.

Tozlu işlerde çalışanlara işe giriş muayenesi: Ozgeçmiş, soy geçmiş, fızik muayene, solunum sistemi muayenesi, dolaşım sistemi muayenesi.

Tozlu işlerde çalışanlara ek laboratuVar muayenesi: Solunum fonksiyon testleri, akciğer grafisi (35×35 cm. min. 200 mA’lik rontgen cihazı ile).

Tozlu işlerde çalışanlara aralıklı kontrol muayeneleri:

a) İlk (erken) kontrol muayenesi: bedensel engelliler, kronik hastalar – 6 ay-l yıl).

b) Periyodik muayeneler: 1 -3 yıl.

2. Kontrol Muayeneleri

a) Erken kontrol muayeneleri

İşe giriş muayenesinden sonra en erken muayene yasal prosedürde 1 yıl sonra yapılmaktadır.  Bazı iş kollarında bu 3 veya 6 ay sonradır. Ancak daha erken dönemde işe giriş muayenesinde tespit edilemeyen bir durum sonradan ortaya çıkarsa veya işe başladıktan sonra herhangi bir kimyasal madde veya etkene karşı reaksiyon gelişirse ya da işçide kronik hastalıklar nedeniyle duyarlılık oluşursa muayene sonucunda iş-işçi uyumunu sağlamak üzere işçinin yerinin değişimine karar verilebilir. Bu tür iş değişimlerinde danışmanlık görevi işyeri hekimine aittir.

Rapor alınmaksızın veya alınan rapora aykırı olarak uygun olmayan işte çalıştırılan sigortalının, bu işe girmeden önce var olduğu tespit edilen veya bünyece elverişli bulunmadığı işte çalıştırılması sonucu meydana gelen hastalığı için Sosyal Sigortalar Kurumunca yapılan hastalık masraflarının tümü işverene ödettirilir (Sosyal Sigortalar Yasası m.41).

İşyerinin teknolojik olarak uygunluğu, ergonomik çalışma ortamı, işçinin biososyoekonomik özellikleri iş-işçi uyumunun saptanabilmesi için değerlendirilmelidir .

Ülkemizdeki uygulamalarda  mevzuata göre erken kontrol muayenesi işçi ve işverenin isteği üzerine veya hekimin gerekli gördüğü durumda yapılabilmektedir.

b) Aralıklı kontrol muayeneleri (Periyodik muayeneler)

Yasa gereğince ağır ve tehlikeli işlerde çalışanlar, çocuk ve genç işçiler ile bazı durumlarda kadın işçilere işe girişte bir rapor düzenlenmesi gerekmektedir. (İş Kanunu m. 86 ve 87, Ağır ve Tehlikeli İşler Tüzüğü m.3, Kadın İşçilerin Sanayie ait Gece Postalarında Çalıştırılması Hak. Tüzük m.5, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü m.59/8).

İşe giriş raporu düzenlenen her çalışana belirli sürelerle sağlık muayeneleri ve gerektiğinde laboratuvar araştırmaları yapılmalıdır. İşin devamı süresince muayene aralıkları işin özelliklerine, çalışanın yaşına ve cinsiyetine göre değişmektedir .

Ağır ve tehlikeli işler kapsamında çalışan tüm işçilerin, İş Kanununun 86. maddesi gereği en az yılda bir kez hekim raporu ile çalışmalarında sakınca olmadığının belirlenmesi gerekmektedir. Ancak bazı iş kollarında bu muayeneler daha kısa aralıklarla yapılmalıdır. Örneğin; Kurşun ve Civa ile çalışan işçilerin her üç ayda bir, Arsenik ve insektisitler ile tozlu işlerde çalışan işçilerin her altı ayda bir, klinik ve laboratuar usul1eri ile sağlık muayeneleri yapılması önerilmektedir .

Kadın işçilerin hangi iş kollarında çalıştırılacağı yönetmelikte ayrıca belirtilmiştir  Ayrıca kadın işçilerin hangi işlerde gece postalarında çalıştırılacağı Tüzük’te belirlenmiş bu işçilere her altı ayda bir kontrol muayenesi zorunluluğu getirilmiştir .

Ağır ve tehlikeli işlerde çalışan 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş çocuklar için bu muayeneler en az altı ayda bir yapılmalıdır. 16-18 yaş grubu çocukların hangi işlerde çalıştırılacağı tüzükte belirtilmiştir .

13-16 yaş arası çocukların hangi iş türü olursa olsun işe giriş muayenelerinin yapılarak çalışmalarında sakınca olmadığının hekim raporu ile belirlenmesi ve bu muayenelerin altı ayda bir tekrar edilmesi gerekmektedir .

c) Özelliği olan çalışanların kontrol muayeneleri

Ağır ve tehlikeli işlerde çalışanlar; iş kazası ve meslek hastalığı yönünden risk altındadır. Birden fazla iş kazası geçiren işçilerde diğer işçilere göre iş kazası geçirme olasılığı fazladır .

Gelişme çağında olan çocuk işçiler (13-18 yaş grubu küçük işçiler) gelişimi olumsuz yönde etkilenmeyecek işlerde çalıştırılmalı ve daha sık aralıklarla kontrol muayeneleri yapılmalıdır. 13-15 yaş grubu küçük işçiler öğrenimleri engellenmemek koşuluyla hafif işlerde çalıştırılabilirler.

 

Ancak meslek sahibi veya eğitim alan kadınlar ve 16-18 yaş grubu çocuklar ağır ve tehlikeli işlerde çalışabilirler (Ağır ve Tehlikeli İşler Tüzüğü m.2).

Kadınlar özel durumları nedeniyle risk grubu içerisinde değerlendirilir, gebe ve emzikli kadınlar risk grubu içerisinde daha özellikli bir konuma sahiptir. Bu nedenle gebe ve emzikli kadınların, yaşlıların, malul ve arızalıların fizyolojik özellikleri dikkate alınmalıdır.

Alkolikler yeniden topluma kazandırılması düşüncesiyle özel olarak izlenmelidir.

Meslek hastalığı ve iş kazası nedeniyle işten uzak kalanlar, herhangi bir sebeple işten uzaklaşanlar ile sık işten uzak kalanlar, işe dönüşte işyeri hekimi tarafından muayene edilmelidirler.

3. Ek ve Tamam1ayıcı Muayeneler

Çalışanın işe girerken ve girdikten sonra belirli sürelerle çalışma ortamındaki risklere uygun olarak ek ve tamamlayıcı tetkiklerle beraber sağlık muayeneleri yapılmalıdır. Gerekli kan, idrar, portör, odyometrik laboratuvar tetkikleri ve radyolojik grafiler uygun standartlarda ve uygun yerlerde tamamlanmalıdır (İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü m.59/8) Örneğin; bir solvent olan trikloretilenle çalışan bir işçiye, işe girişte tam kan, tam idrar, karaciğer fonksiyon testleri vb gibi tetkikler yapılabilir, bu işçiye daha sonraki muayenelerde önceki tetkikler tekrar edildikten sonra ilaveten trikloretilenin idrarda metabolitini arayarak muayene tamamlanabilir.

 

B. Diğer Koruma Uygulamaları

1. Bağışıklama: Bağışıklama da kişiye yönelik koruma uygulamalarındandır. İşyerlerindeki bağışıklama çalışmaları, işyeri hekiminin danışmanlığında planlanmalı, uygulanmalı ve izlenmelidir.
2. İlk yardım ve kurtarma çalışmalarının organizasyonu: İşyeri hekimi tarafından işyeri sağlık birimi merkez olmak üzere varsa sağlık personeli ile beraber ilk yardım eğitimi almış işçiler, işyerinde vardiya durumuna, çalışma ortamının genişliğine, iş kolu özelliklerine, işin risk durumuna ve işçi sayısına göre yerleştirilmeli ve her işyerinin acil sağlık ve güvenlik korunma plan ve programı yapılmalıdır.
3. Sağlık eğitimi: Meslek hastalıklarına ve iş kazalarına karşı eğitim, ilkyardım, kişisel ve genel hijyen, beslenme, kişisel koruyucuların tanıtımı ve kullanımı gibi konularda eğitim yapılabilir. Bu eğitimler, konunun uzmanlarınca verilmeli, eğitimlere işyeri hekimi mutlaka katılmalı ve katkı sunmalıdır .
4. Genel hijyen koşullarının sağlanması:     İçme suları, yemekhane, yatakhane, soyunma-giyinme dolapları, kreş, emzirme odası, tuvalet ve lavabolarla ilgili genel hijyen koşu1larının sağlanmalı ve portör muayeneleri yapılmalıdır.
5. Kreş ve çocuk bakım yerlerinin denetimi: İşyerinde kreş ve çocuk bakım yerleri varsa, bu tür yerlerin genel hijyen koşullarının sağlanması ve çocukların düzenli sağlık kontrollerinin yapılması ve denetimi görevi işyeri hekimi tarafından  yapılmalıdır.
6. Yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması: Yapılan işin ağırlık derecesine göre günlük enerji harcamasının belirlenmesi, alınması gereken kalori, protein, karbonhidrat, yağ ve vitaminlerin hesaplanarak yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması için gerekli işlemler uzmanların katkısı ile sürdürülmelidir.

7.         Rehabilitasyon hizmetlerinin sağlanması: Hastalık veya kazanın olumsuz sonuçlarından korunma amaçlanarak iş kazası ve meslek hastalığı sonrası hastaya yönelik rehabilitasyon ve tedavi görevi yerine getirilmelidir  Örneğin; işçinin yeri değiştirilebilir veya üretim süreci ile ilgili düzenlemeler yapılabilir.

Ayrıca hastalığın veya kazanın diğer işçilerde oluşturabileceği olumsuz psikolojik ve organik zararlar için çevreye yönelik önlemler alınmalıdır.

 

KAYNAKLAR

1. TTB, İş Hekimliği Ders Notları, TTB yayını, Ankara, 1993.
2. Tonguç Engin; Meslek Hastalıkları Kılavuzu, TTB yayını, Ankara, 1992.
3. Lecture Note on Occupational Health, University of Occupational and Environmental Health, Japan, 2001.

4. ILO, Encyclopaedia of Occupational Health and Safety, Vol.I, P.30.1-30.3, Geneva,1998.